بازار متزلزل و بی ثبات افغانستان

 وجود سه ده جنگ در افغانستان زیربنای این کشور را تخریب نمود، حکومت و سیستم حکومتداری از هم پاشید. با روی کار آمدن حکومت جدید و سرازیر شدن کمک های خارجی؛ فرصت مناسب برای بازسازی افغانستان ایجاد شد اما سوء مدیریت و عدم تجربه حکومتداری، این فرصت را سوزاند و با گذشت بیش از یک و نیم دهه هنوز هم این کشور در نبود زیر بناها با مشکلات فراوان دست و پنجه نرم می کند. یکی از مشکلات که بیشتر مردم را متأثر می سازد؛ وضعیت متزلزل و بی ثبات بازار است که با کوچکترین تنش در مرزهای این کشور اثر ملموس و قابل توجهی بروی بازار در اکثر بخش ها احساس می شود. البته این اثرگذاری در تمام بخشها یکسان نیست اما در مجموع با توجه به آمار و ارقام می توان اظهار نمود؛ حدود 60 تا 70 درصد بازار افغانستان را تحت تاثیر قرار می دهد.

برای درک بهتر از وضعیت بازار افغانستان و میزان اثرپذیری آن از تکانه های سیاسی و اقتصادی، کالاها و خدمات مورد معامله در بازار را در یک تقسیم بندی می توان به بصورت زیر طبقه بندی نمود:

• کالای مصرفی
• کالای زیربنایی ( مانند برق و... )
• کالا صنعتی
• کالای تجملی

  با توجه به طبقه بندی فوق، اثرپذیری بازار افغانستان از تنش های مرزی با کشورهای همسایه در بخش کالاهای مصرفی (مواد غذایی و... ) بیشتر از سایر بخشها محسوس است. این بخش که بیشتر از مواد غذایی فاسد شدنی تشکیل شده، به شدت به کشورهای همسایه وابسته است. فقدان زیربناها مخصوصا برق و همچنین نبود امنیت کافی از یک طرف، فقر دانش و تکنولوژی در بسیاری بخش ها از جانب دیگر؛ باعث می گردد سرمایه گذاران تمایل به سرمایه گذاری در افغانستان نشان ندهند. بطوری مثال سرمایه گذاری در ایجاد سردخانه برای محصولات کشاورزی یک ضرورت محسوب می شود اما هنوز در این مورد کاری انجام نشده و از این ناحیه کشور افغانستان به کشورهای که از این امکانات برخوردارند؛ وابسته است. از آنجایی که افغانستان یک کشور زراعتی است و 80 درصد درآمد مردم ازاین ناحیه تامین می گردد، در فصل برداشت محصول بدلیل نبود سردخانه و سایر امکانات، قیمت محصولات کشاورزی به میزان قابل توجهی پایین می آید. در فصل زمستان و بهار قیمت این محصولات چندین برابر افزایش پیدا می کند. براساس تحقیق انجام شده قیمت برخی میوه و سبزیجات که بیشتر از کشور پاکستان وارد می شود ( مانند؛ گوجه، کدو پرتغال، خیار، بادنجان سیاه، موز و...) بعد از تنش مرزی اخیر با پاکستان و بسته شدن این مرز؛ تا سقف 95 درصد افزایش یافته است. این افزایش قیمت، شدت وابستگی بازار افغاستان و بی ثباتی این بازار را نشان می دهد. هم چنین این تحقیق نشان میدهد؛ حدود 70 درصد بازار را اجناس وارداتی تشکیل میدهد. به این معنا که بازار افغانستان 70 درصد به خارج و ثبات سیاسی و اقتصادی منطقه وابسته است.

   مواد غذایی و مصرفی بخش اعظم واردات افغانستان را تشکیل می دهد. طبق آمار مربوط سال 1394 ، بیست و پنج درصد کل واردات افغانستان را مواد مصرفی و غذایی تشکیل میدهد. اگرچه بازار افغانستان در تمام بخشها به خارج وابسته است؛ اما بخاطر شدت نیاز مردم به مواد مصرفی و غذایی این وابستگی بیشتر احساس می شود.

از آنجایی که افغانستان یک کشور محاط به خشکه است و به آبهای بین المللی راه ندارد، بیش از 90 درصد کل واردات از طریق مرز کشور های همسایه صورت می گیرد. به عبارت دیگر 64%  واردات از این کشورها و بقیه آن از طریق این کشورها صورت می گیرد.

بر اساس آمار بدست آمده ارزش کل واردات افغانستان در سال 1394 حدود 7.2 میلیارد دلار بوده که بالغ بر  4.6 میلیارد دلار آن فقط از شش کشور همسایه ( ایران، پاکستان، قزاقستان، ترکمنستان، تاجکستان و ازبکستان) صورت گرفته است. از این میان حدود 3 میلیارد دلار تنها از کشور ایران و پاکستان کالا وارد شده است.

بنابر این به این نتیجه می رسیم که تنش سیاسی میان افغانستان و کشورهای همسایه به خصوص ایران و پاکستان بخش اعظم بازار افغانستان را تحت تاثیر قرار می دهد. این تنش در کوتاه مدت بخش کالاهای ضروری (مواد مصرفی و غذایی ) را و در بلند مدت کالاهای زیربنایی و صنعتی را متأثر می سازد.

کالای صنعتی نیز قسمت زیادی بازار را به خود اختصاص داده است. این نوع کالا ممکن است کالای ضروری باشد و ممکن است کالای تجملی یا لوکس باشد. از آنجایی که تقاضا برای کالای ضروری، بی کشش و یا کم کشش است و نیز کالای جانشین در بازار افغانستان برای آن وجود ندارد؛ با افزایش قیمت، مردم مجبور اند آن را با قیمت زیاد خریداری نمایند. در نتیجه تقاضا برای این نوع کالا کاهش نمی یابد و شرایط بازار تا بهبود وضعیت همچنان در حالت غیر عادی باقی می ماند.

کالای تجملی به خاطر که کشش تقاضای آن زیاد است کمتر از تکانه های سیاسی و اقتصادی متأثر می شود. این نوع کالا در صورت بوجود آمدن تنش های مرزی و بسته شدن مرز تا مدتی زیادی ثبات نسبی خود را حفظ می کند.

با توجه به شواهد موجود؛ وابستگی بازار افغانستان به کالاهای وارداتی در حال افزایش است. رشد چشمگیر ماشین ها و هم چنین رشد امور مربوط به ساخت و ساز در افغانستان، تقاضا برای نفت و مصرف مواد تعمیراتی را افزایش می دهد. افغانستان با در نظر داشت مشکلات متعدد که دارد قادر به مرفوع ساختن نیارمندهایش در این بخش ها نمی باشد.

دلیل بی ثباتی بازار افغانستان

در چند سال گذشته وضعیت بد امنیتی و شرایط نا مطمئین اقتصادی، سرمایه گذاری خارجی را کاهش و فرار سرمایه از کشور را افزایش داده است. بر اثر آن تولید داخلی کاهش یافته و تقاضا برای کالاهای وارداتی بویژه کالای مصرفی  افزایش پیدا کرده است.

میزان بالای مصارف جنگ و کاهش کمک های خارجی در چند سال اخیر، کشور افغانستان را در بخش حمایت از تولیدات داخلی ناتوان ساخته است. از جانب دیگر عدم زیربناها (برق، جاده و... ) باعث می شود سرمایه از بخش تولید به بخش تجارت منتقل گردد. این امر میزان وابستگی افغانستان را به کشورهای دیگر افزایش می‌دهد.

فقدان زیربناهای اساسی و عدم توانایی یا توجه دولت به تولید کنندگان داخلی؛ باعث می شود تولید کنندگان داخلی نتواند با کالاهای وارداتی رقابت کنند.

برای مثال هرات یکی از مناطق نسبتاً امن افغانستان، در اوائل شاهد سرمایه گذاری قابل توجه در بخش صنایع تولیدی بود. در این شهر شرکت های تولیدی ابتدا خوب درخشید و محصولات تولید شدۀ آن در سراسر افغانستان بازار پیدا نمود و در قسمت افزایش زمینه های کاری و تولیدات داخلی نقش خوبی بازی می کرد، اما با گذشت زمان، سرمایه گذاران متوجه شدند که در برابر کالاهای که از خارج وارد می شود، قادر به رقابت نیستند. در نتیجه تعداد زیادی از شرکت های که در این شهر ایجاد شده بود، مسدود گردید و متباقی نیز درگیر مشکلات گوناگون می باشند.

بنابراین، استراتژی مهمی که در حال حاضر می تواند میزان تولیدات داخلی را افزایش دهد و صنایع نوزاد را بالنده تر و شکوفاتر سازد، و در نتیجه شرایط بی ثبات بازار را بهبود بخشد؛ تطبیق سیاست های حمایتی دولت از تولیدات داخلی و ایجاد زیربنا در این کشور است.